Киіз үйдің қазақ дүниетанымындағы киелі ұғымы

Қазақтар үшін киіз үй деген жай ғана тұрғын жай емес, ол барлық он сегіз мың ғаламның жаратылысын өз ұғымына сыйдырған әлем десе болады. Киіз үйдің әр бөлшегі ұрпақтан ұрпаққа табысталып отырған өзіндік бір терең мағынаға ие.

Киіз үйдің құрылымы және оның маңызы

Киіз үй үш: жоғарғы, ортаңғы, төменгі қабатқа бөлінген жаратылыс әлемінің бейнесі іспетті. Бұл үш қабат: Көктегі жаратылыс иелерін, ортаңғы қабаттағы адамзат пен төменгі қабаттағы қара күштерді білдіреді. Киіз үйдің тік құрылымы осы аталған жаратылыс иелері мен тылсымның арасындағы тепе-теңдік заңдылығының сақталуының маңыздылығын айқындайды.

Көлденеңінен киіз үй төртке бөлінеді де, ол өз кезегінде қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын білдіреді. Жоғарғы бөлігі – төрде – аса сыйлы қонақтар, абыз ақсақалдар немесе танымал адамдар жайғасады. Төрге қашанда ең жақсы, бағалы кілемдер ілініп, қымбат бұйымдар қойылып, сол үй иесінің байлығы мен әлеуетінің көрсеткіші болған.

Ою-өрнектер мен олардың мәні

Киіз үйдің нақышпен безендірілуі тек қана сәндік үшін ғана емес, сонымен қатар тіл-көзден сақтайтын тұмар ретінде де пайдаланылған. Жан-жануарлар мен өсімдіктердің бейнелеріндегі ою-өрнектер байлық пен берекені білдіреді. Мысалға, «қошқар мүйіз» оюы кеңінен таралған оюлардың бірі болып саналады, әрі ол мықтылық пен көріктеудің сипатын білдіреді. Қолөнершілер тұрмыстық бұйымдарды жасау барысында өмірдің мәні болып табылатын су мен өсімдіктер әлемін бейнелейтін өрнектерді табиғаттан алған.

Шаңырақ — отбасы мен бірліктің нышаны

Шаңырақ – киіз үйдің күмбезі, отбасы мен әулеттің нышаны. Шаңырақ киіз үйдің уықтарының, яғни, отбасы мүшелерінің басын біріктіріп тұратын маңызды бөлшек. Шаңырақ қастерлеп сақталып, атадан балаға мұра етіп қалдырылып отырған киелі мүлік. Шаңырақты сақтау мен қорғаудың өзіндік жөн-жосығы бар, мысалға, оны аударып қоюға немесе құлатуға болмайды, шаңыраққа қан тисе оны жаман ырымға жорыған.

Шаңырақ сонымен қатар Көктің нышанын білдіреді, ал тоғыны көкжиекті білдіреді. Шаңырақтың киелі нышанының тағы бір белгісі ретінде небір маңызды салт-дәстүрлер мен серт беру шаңырақ астында атқарылған.

Есік (сықырлауық) — екі әлемнің арасын бөліп тұрған шекара

Киіз үйдің есігі үйдің ішкі бөлігін (әлемін) сыртқы әлемнен бөліп, отбасының береке-бірлігін білдіреді. Салт бойынша киіз үйдің есігін келіннің төркіні дайындаса, босағасы мен табалдырығын күйеу жігіт әкелген. Бұл жоралғы отбасын құруда және де отбасының ынтымағына жауапкершіліктің маңыздылығын айқындаған.

Есікке қатысты да көптеген ырым-тиымдар бар, мысалға, табалдырықты басуға болмайды, «жамандық шақырасың» деп ырымдайды. Есік те шаңырақ сияқты отбасы ынтымағы мен қорғанының нышаны.

Қорытынды

Осылайша киіз үй қазақтар үшін жай ғана тұрғын жай емес, сонымен қоса қазақтың мәдени дәстүрі мен өмірге деген көзқарасын білдіретін көптеген күрделі дүниетаным мен оның маңызынан құралған жүйе. Әр қазақтың жүрегі мен санасынан мәңгі орын алған киіз үйдің шаңырақтан бастап есігіне дейінгі әрбір құрамдас бөлігінің өзіндік киелі терең мағынасы бар. Киіз үйдің негізгі киелі ұғымы – ол киіз үйдің әр бөлшегіне жасырылған жаратылыстың бейнесі.

Киіз үй – көшпелі қазақтың мәдениетінің нышаны, ол тек қана тұрғын үй ретінде ғана емес, сонымен қатар, әр бөлшегі киелі ұғымға тұнып тұрған бір әлем. Көне дәуірден киіз үй қазақтардың жаратылыс әлемінің құрылымын білдіретін ұғым.

Киіз үй – жаратылыстың бейнесі

Ежелден киіз үй қазақтардың жаратылыс туралы түсінігін бейнелеген әлем құрылымының нышанын көрсететін мәнге ие. Киіз үйдің шаңырағы, керегесі және басқа да бөлшектері тек қана тұрмыстық қажеттілікке ғана жарап қоймай, сонымен қатар рухани және мәдени мағыналармен астасып жатады.

Киіз үйдің құрылымы: үш әлем

Киіз үй үш деңгейге бөлінеді, олардың әрқайсысы өмір сүрудің әртүрлі деңгейлерін бейнелейді:

Жоғарғы әлем – періштелер мекені.

Ортаңғы әлем – адамдар өмір сүретін жер.

Төменгі әлем – жындар мен тылсым күштердің аймағы.

Бұл тік құрылым аспан мен жердің байланысын, сондай-ақ өмірдегі үйлесімділіктің маңыздылығын көрсетеді.

Көлденеңінен киіз үй әлемнің төрт бұрышына сәйкес бөлініп, қазақ қоғамының әлеуметтік сатысын да бейнелейді. Ең құрметті орын есіктен ең алыс орналасқан, жоғарғы жақтағы - төр, оған ең сыйлы қонақтар жайғасады. Бұл жерге ең әдемі кілемдер төселіп, ең құнды заттар қойылады. Бұл дәстүр қазақ халқының үлкенге көрсетілетін құрметті айқын аңғартады.

Киіз үй бөлшектерінің нышаны

Әрбір бөлшектің өзіндік мәні бар:

Шаңырақ – отбасы мен әулеттің нышаны. Ол атадан балаға мұра ретінде беріледі және оған деген құрмет отбасы құндылықтарының сақталуын білдіреді. Қазақта «Шаңырағың биік болсын!» деген тілек отбасының берекелі болуын тілейтін ізгі ниет.

Киіз үйдің есігі – ішкі және сыртқы әлемді бөлетін шекара. Ол отбасының тыныштығы мен қорғанысын білдіреді. Дәстүр бойынша есікті – келіннің төркіні жасап әкеледі, ал оның маңдайшасы мен табалдырығын жасау – күйеу жігіттің отбасының парызы болады. Бұл жоралғы отбасын құруда және де отбасының ынтымағына жауапкершіліктің маңыздылығын айқындаған

Ою-өрнектердің мәні

Ою-өрнектер мен олардың мәні

Киіз үйдің ою-өрнекпен безендірілуі тек қана сәндік үшін ғана емес, сонымен қатар тіл-көзден сақтайтын тұмар ретінде де пайдаланылған. Жан-жануарлар мен өсімдіктердің бейнелеріндегі ою-өрнектер байлық пен берекені білдіреді. Мысалға, «қошқар мүйіз» оюы кеңінен таралған оюлардың бірі болып саналады, әрі ол мықтылық пен көріктеудің сипатын білдіреді. Қолөнершілер тұрмыстық бұйымдарды жасау барысында өмірдің мәні болып табылатын су мен өсімдіктер әлемін бейнелейтін өрнектерді табиғаттан алған. Бұл ою-өрнектер киіз үйге сән беріп қана қоймай қоршаған орта мен табиғатты аялауды еске салып отырады.

Қорытынды

Киіз үй – тек баспана ғана емес, ол тұтас бір әлем. Оның әрбір бөлшегі қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрін бейнелейді. Киіз үй тек материалдық тұрғыда ғана емес, рухани тұрғыда да маңызды орынға ие. Қазақтың «Босағаң берік болсын!» деген тілек-лебіздері осы киелі ұғымдардың өмірдегі маңыздылығын тағы бір рет көрсетіп қана қоймай, келер ұрпаққа мәдени мұра болып қала бермек.

3/12/2025